Cmentarz jeńców wojennych i internowanych zmarłych w obozie Strzałkowo

OBÓZ STRZAŁKOWO

Po wybuchu I wojny światowej Niemcy rozpoczęli budowę sieci obozów jenieckich, do których kierowano wziętych do niewoli żołnierzy państw Ententy. Pod koniec 1914 r. jeden z takich obozów założono w połowie drogi pomiędzy Strzałkowem i Słupcą, w pobliżu wsi Łężec. W oficjalnej nomenklaturze nazywany był obozem Strzałkowo. Według najbardziej prawdopodobnych szacunków podczas I wojny światowej trafiło do niego ponad 30 tysięcy pojmanych żołnierzy, głównie rosyjskich (stanowiących 3/4 ogółu przetrzymywanych) oraz francuskich, brytyjskich, belgijskich, włoskich i amerykańskich. Od początków istnienia panowały w nim bardzo ciężkie warunki bytowe, które skutkowały podwyższoną zachorowalnością i śmiertelnością jeńców.

Po zakończeniu I wojny światowej teren obozu został na krótko przejęty przez Wojsko Polskie, a potem opuszczony i pozostawiony sam sobie. W maju 1919 r. polskie władze wojskowe podjęły decyzję o ponownym wykorzystaniu podniszczonej i zaniedbanej infrastruktury obozowej i utworzeniu w tym miejscu obozu przeznaczonego dla jeńców wojennych pojmanych podczas walk o wschodnie granice Rzeczypospolitej. Początkowo trafiali tutaj przede wszystkim Ukraińcy wzięci do niewoli w Galicji Zachodniej, ale również żołnierze bolszewiccy, choć tych było stosunkowo niewielu (w listopadzie 1919 r. na ogólną liczbę 10 423 jeńców, tylko 2784 stanowili żołnierze Armii Czerwonej). Z czasem jednak ich liczba zaczęła wzrastać. Szczególnie było to widoczne po zwycięskiej dla Polski Bitwie Warszawskiej w sierpniu 1920 r. W listopadzie tego samego roku w obozie w Strzałkowie odnotowano 16 402 jeńców, z których zdecydowana większość pochodziła z Armii Czerwonej. Równolegle do obozu trafiali internowani żołnierze z formacji antybolszewickich (rosyjskiej „białej armii” z korpusu gen. Nikołaja Bredowa czy białoruskich oddziałów gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza).

Warunki panujące w obozie jenieckim oraz bardzo ciężka sytuacja gospodarczo-polityczna, w jakiej znalazła się wówczas Polska, przyczyniły się do wysokiej śmiertelności wśród jeńców. Infrastruktura obozowa była prymitywna, trudno było zachować właściwe warunki sanitarne, brakowało leków, personel medyczny był nieliczny, problemem było zapewnienie odpowiedniej ilości wyżywienia czy ubrań. Największym jednak zagrożeniem były epidemie chorób zakaźnych, które nierzadko pojawiały się w obozie wraz z nowymi transportami jeńców. Największe żniwo epidemia zebrała w listopadzie i grudniu 1920 r. Zmarło wówczas 3240 jeńców, czyli blisko 75% spośród wszystkich, którzy umarli w okresie od sierpnia 1920 r. do sierpnia 1921 r.

Wkrótce po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, w myśl zawartego w Rydze układu pokojowego, żołnierze Armii Czerwonej zostali repatriowani do Rosji. Najprawdopodobniej do wiosny 1922 r. ostatni z nich opuścili Strzałkowo. Przez pewien czas w obozie pozostawali jeszcze internowani Ukraińcy i Rosjanie, którzy nie zamierzali wracać do bolszewickiej Rosji. Ostatecznie i oni musieli opuścić obóz, który formalnie przestał działać 31 sierpnia 1924 r. Część Ukraińców i Rosjan pozostała w Polsce uzyskując status azylantów politycznych.

CMENTARZ OBOZOWY

Na początku 1915 r. w niewielkiej odległości od istniejącego już obozu Strzałkowo Niemcy utworzyli cmentarz dla zmarłych w nim jeńców wojennych. Urządzono go na gruntach rolnych skonfiskowanych miejscowym rolnikom. Pierwszy zmarły jeniec został na nim pochowany 15 lutego 1915 r. Ogółem do końca I wojny światowej spoczęło tu 506 osób. W większości byli to poddani rosyjscy, przy niewielkiej liczbie jeńców alianckich z zachodniej Europy (14 Francuzów, 7 Brytyjczyków i 2 Włochów).

W okresie funkcjonowania niemieckiego cmentarza dla jeńców wojennych zmarłych chowano wyłącznie w grobach indywidualnych, które były ulokowane w trzech rzędach, po obu stronach głównej alei prowadzącej od głównego wejścia na cmentarz. Mogiły miały charakter ziemnych kopców z umieszczonymi na nich drewnianymi krzyżami. Na tak urządzonym cmentarzu Niemcy wybudowali również pomnik z inskrypcjami w językach niemieckim i rosyjskim, który zwieńczony został prawosławnym krzyżem. Całość założenia ogrodzona była drewnianym płotem wykonanym najprawdopodobniej z brzozowych pni i tyczek. Z tego samego materiału zbudowano bramę wejściową, która znajdowała się na południowej pierzei nekropolii, czyli od strony drogi prowadzącej do szpitala obozowego. Wieńczyły ją trzy symbole religijne: krzyż prawosławny, łaciński oraz muzułmański półksiężyc z gwiazdą, a także data roczna powstania cmentarza.  

Ponowne uruchomienie cmentarza nastąpiło w czerwcu 1919 r. w związku z utworzeniem przez polskie władze wojskowe Obozu Jenieckiego nr 1, do którego zwożono jeńców ukraińskich i bolszewickich wziętych do niewoli podczas walk o wschodnie rubieże Rzeczypospolitej. Początkowo zmarłych grzebano w kwaterze jeńców z I wojny światowej, ale wkrótce zaistniało ryzyko całkowitego zapełnienia nekropolii i podjęto decyzję o powiększeniu cmentarza. Ostatecznie nekropolia objęła swoim zasięgiem blisko 2 hektary powierzchni. W pierwszej fazie (od lipca 1919 r. do lutego 1920 r.) zmarłych grzebano na wschód od kwater pierwszowojennych, później (od lutego do listopada 1920 r.) na zachód od nich, aby ostatecznie powrócić pochówkami na wschodnią część cmentarza.  Dominowały mogiły pojedyncze, lecz w apogeum epidemii, która dotknęła jeńców zimą 1920/1921 r., zmarłych zaczęto chować w grobach zbiorowych.

Z zachowanych dokumentów wynika, że w okresie od 7 czerwca 1919 r. do 31 marca 1921 r. w obozie zmarło 6805 osób, które pogrzebano w 5334 mogiłach. Po zakończeniu wojny z bolszewicką Rosją w marcu 1921 r. cmentarz funkcjonował jednak dalej. Pochowano na nim zmarłych z chorób: jeńców, którzy nie doczekali repatriacji do Rosji, a także osoby internowane, które nie zamierzały opuścić Polski. Z tego okresu dysponujemy niepełnymi danymi, mówiącymi o pochówku kolejnych 57 osób. Wiadomo również, że na oryginalnym schemacie cmentarza Strzałkowo wykreślono 6137 mogił, czyli o 297 więcej niż było 31 marca 1921 roku, a to z kolei oznacza, że po tym czasie zmarło dodatkowo około 300 osób (w tamtym okresie nie organizowano już pochówków w mogiłach zbiorowych). Można zatem założyć, że na cmentarzu w Łężcu pochowano łącznie około 7600 osób.

Oddzielną i wciąż otwartą kwestią pozostaje przynależność zmarłych osób do formacji wojskowych. O ile nie ma wątpliwości co do jeńców z I wojny światowej, to w późniejszym okresie wśród zmarłych znajdowali się nie tylko czerwonoarmiści (choć bez wątpienia było ich najwięcej), ale również żołnierze ukraińscy, rosyjscy i białoruscy walczący z bolszewicką Rosją. Poza jeńcami pochowano tu również co najmniej kilka osób z polskiego personelu obozu, a po formalnym zamknięciu cmentarza w 1922 r., dochodziło najprawdopodobniej do pojedynczych pochówków osób narodowości rosyjskiej, które zamieszkiwały najbliższe okolice.

REWITALIZACJA

W 2021 roku powstała koncepcja realizacyjna projektu rewitalizacji cmentarza wojennego w Łężcu. Uzyskała one akceptację Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu Delegatura w Koninie, a jej finansowanie pochodziło w całości z budżetu Państwa Polskiego. Zadania jej realizacji podjęły się władze samorządowe Powiatu Słupeckiego.

Koncepcja zakładała odtworzenie pierwotnego podziału cmentarza na 8 kwater. Zdecydowano o przywróceniu rangi głównej alei, wiodącej niegdyś od bramy wejściowej do pomnika i dalej w kierunku północnym, poprzez usytuowanie wzdłuż niej 24 betonowych monumentów z nazwiskami pochowanych. Odtworzono również samą bramę w formie betonowej belki wspartej na dwóch pylonach – inspirowanej kształtem pierwotnej, prowizorycznej bramy zbudowanej z brzozowych pni i gałęzi. Dla ujednolicenia koncepcji taka sama brama wzniesiona została w miejscu faktycznego, funkcjonującego współcześnie, bocznego wejścia na teren nekropolii. Brama na osi głównej alei ma więc charakter wyłącznie symboliczny, odwołuje się do przeszłości cmentarza, a jednocześnie wizualnie podkreśla rangę głównej alei prowadzącej do zabytkowego pomnika.

Prace rewitalizacyjne zrealizowano w latach 2022-2024.